امین عسکری
در حوزه مدیریت شهری متاسفانه همچنان تصور و مطالبات شهروندان در حد نظافت معابر و اجرای طرحهای عمرانی زیر بنایی در شهر باقی مانده است. این در حالی است که چه در سطح اکادمیک و چه بر اساس تجارب موفق جهانی، این حوزه یعنی حوزه مدیریت شهری حوزه ای غنی و فربه محسوب می شود و نتیجتا این انتظار را ایجاد می کند که اداره شهر بر اساس یک الگوی مناسب و نظام مند و بر اساس روشهای علمی و شیوه های آزموده شده صورت گیرد.
در این راستا لازم است تا اعضای شوراهای شهر صرفنظر از گرایشات سیاسی خود، هم در مرحله انتخاب شهردار و هم بعد از آن یعنی هنگام سیاستگذاری و نظارت بر اجرا به این مهم توجه نمایند که اولا مدیرانی شایسته و قائل به خردورزی و استفاده از خرد جمعی و اندیشه آکادمیک را انتخاب کنند و ثانیا در عرصه عمل بر اساس مدلهای محکم و البته بومی شده مدیریت و اقتصاد شهری اقدام به برنامه ریزی برای اداره امور شهر بنمایند. لذا ضروری است تا جامعه علمی و اصحاب رسانه در این حوزه نیز به وظیفه خود عمل نمایند و فضای مساعدی را برای معرفی و طرح و نقد و بررسی مدلها و الگوهای اداره شهر فراهم آورند.
بر آنیم تا در این راستا طی سلسله مقالاتی به تشریح یکی از مهمترین و اثرگذارترین حوزه های مدیریت شهری یعنی "اقتصاد شهری" پرداخته و ابعاد و وجوه آن را تبیین کنیم. بر این اساس لازم است تا در ابتدا سیر بحثهای آتی را تشریح نموده و در مقالات آینده هر یک از این ابعاد را موشکافی نماییم.
اقتصاد شهری؛ ابعاد و جوانب
برای اینکه ورود خوب و درستی به بحث داشته باشیم مناسب به نظر می رسد که در ابتدا امهات موضوع را به شکلی روش شناسانه مورد بررسی قرار دهیم و سوالات سازنده ای را طرح نماییم و آنگاه در مقالات آتی به تفصیل پاسخ این سوالات را بیان کرده و از این رهگذر به تبیین و تشریح ابعاد آشکار شده موضوع اقدام نماییم. لذا این مطالعه روش شناسانه را در سه حوزه پی خواهیم گرفت. ابتدا به تشریح چیستی پدیده ای به نام شهر می پردازیم و آن را توصیف و تعریف می کنیم. آنگاه چرایی و دلایل شکل گیری شهرها را از اساس مورد بررسی قرار می دهیم و نهایتا به بیان چگونگی حیات یک شهر و نیز زندگی در شهر و مسائل قهری و تبعات ناشی از ایجاد شهرها و همچنین نحوه اداره و مدیریت این مسائل خواهیم پرداخت.
• چیستی شهر
شناسایی مناطق شهری و یا اینکه اساسا شهرها چه می باشند در تناظر مستقیم با این سوال قرار دارد که شهر چه چیزی و چه مکانی نمی باشد. لذا ضروری است تا به منظور شناسایی موضوع مورد بحث ابتدا تعریف مناسبی از شهر و مناطق شهری ارائه شود. هرچند باید متذکر شد که برای مناطق شهری تعریف دقیق و جامعی وجود ندارد. با این حال برخی از تعاریف ارائه شده را می توان مورد بررسی بیشتر قرار داد تا به درک بهتر این موضوع کمک کند. عموما شهرها در تقابل با روستاها است که شناخته می شوند و روستاها نیز با اقتصاد خاص خود یعنی اقتصاد کشاورزی و دامداری بازشناسی می گردند. بنابراین گاه شهرها را مناطقی می دانند که در آنها غالبا از کشاورزی و دامداری خبری نیست و بر عکس، بخش بازرگانی و نیز بخش خدمات جلوه بیشتری دارد.
البته در تعاریف رسمی تر معمول است که شهرها را با جمعیت بیشترشان نسبت به مناطق روستایی می شناسند. هرچند باید دقت نمود که در اینجا هم منظور جمعیت مطلق یک منطقه نیست بلکه معمولا تراکم جمعیت است که تمایز میان شهرها و روستاها را ایجاد می کند. با این حال مساله ای که باز باید مورد توجه قرا گیرد این است که این تراکم نیز از کشوری به کشور دیگر فرق دارد. مثلا شهرهای کوچک ژاپن عموما تراکم جمعیتی بیشتری از شهرهای بزرگ آمریکا دارند و با این حساب منطقه ای که در یک کشور شهر تلقی می گردد ممکن است در جای دیگر شهر به حساب نیاید. لذا عموم کارشناسان معتقدند که صرف تراکم نیز برای تعریف شهر کفایت نمی کند و یک منطقه برای شهر بودن باید از یک حداقل مطلق جمعیت نیز برخوردار باشد.
لازم به ذکر است که امروزه دسته بندیهای متعدد و متفاوتی از مناطق انجام می شود که به تبع آن به مفاهیمی همچون کلانشهر، شهرستان، بخش یا دهستان بر می خوریم که هریک بیانگر ارقام خاصی به لحاظ تعداد و تراکم جمعیت می باشد. این ارقام و آمارها به تفکیک کشوری و جهانی در مقالات آتی مورد بررسی قرار خواهد گرفت. چرا که با تغییر در برخی تعاریف ممکن است برخی مناطق از جرگه شهر خارج شوند و یا در شماره آن درآیند.
• چرایی شهر
یکی از سوالاتی که معمولا در بحثهای مرتبط با اداره شهر مغفول می ماند اما در عین حال به نظر می رسد که پاسخ به آن ضروری است این پرسش است که شهرها چرا شکل می گیرند؟ تنها در صورت ارائه پاسخ دقیق به این سوال است که می توان وظایف مدیران شهری رابه درستی تعیین نمود. در نوشتارهای آتی به تفصیل پاسخهای ارائه شده را مورد بررسی و دسته بندی قرار می دهیم اما در این مجال صرفا به صورت اجمال باید گفت که در طول تاریخ دلایل متعدد و در عین حال متفاوتی برای ایجاد شهرها وجود داشته است. مثلا در بسیاری موارد شهرها صرفا جنبه دفاعی داشته اند یعنی مکانی برای تجمع افراد به منظور تسهیل در امر مقاومت در برابر تهاجم بیگانگان به شمار می رفته است. در برخی موارد نیز صرفا پایتخت سیاسی و محل سکونت درباریان و امرا و دیوانسالاران بوده است. اما در عموم موارد شهر منطقه ای بوده است که خدمات مشخصی را برای روستاییان فراهم می آورده است. به هر صورت آنچه دانستن آن اهیمت دارد این است که چرایی شهر نقش تعیین کننده ای در ماموریت شهر و اهداف مورد انتظار از آن دارد و به هنگام برنامه ریزی کلان برای یک شهر از اهمیت زیادی برخوردار خواهد بود و لذا لازم است تا به طور مبسوط به آن پرداخته شود.
چگونگی شهر
آخرین سوال و البته مهمترین سوالی را که باید در بحثهای مرتبط با اقتصاد شهری پاسخ داد این است که شهرها و ویژگیهای آنها چگونه شکل گرفته است. یعنی اولا باید معلوم نمود که اگر شهر حاصل سکنی گزینی خانوارها و نیز مکان گزینی بنگاها و شرکتها است این فرآیند سکنی گزینی و مکان گزینی چگونه صورت پذیرفته است؟ نقش عوامل مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در آن چگونه بوده است؟ نحوه توزیع و شکل متفاوت شهرها در مناطق مختلف یک کشور و حتی در میان کشورهای مختلف جهان به چه دلیل می باشد؟ نهایتا اینکه حاکمیت در شهرها چگونه شکل می گیرد و موفقیت این حاکمیت در گرو چه مسائلی است؟ در آخر هم باید این سوالات را مورد بررسی قرار داد که مشکلات خاص ناشی از شهر نشینی همچون آلودگی، فقر، حمل و نقل و غیره چگونه پدید می آیند و راهکارهای مدیریت و کنترل آنها چیست؟